Më 30 tetor, Komisioni Evropian publikoi raportin fundit të vendit për Türkiyen, duke ofruar një vlerësim kritik të procesit të saj të anëtarësimit në BE të ngecur gjatë.
Ashtu si në vitet e mëparshme, raporti thekson divergjencat politike dhe ekonomike, por këtë herë ai vë theks të veçantë në politikën e jashtme gjithnjë e më të pavarur të Türkiyes.
Refuzimi i Ministrisë së Punëve të Jashtme turke të vlerësimeve të BE-së në raportin e Türkiyes 2024 duke e quajtur atë “të padrejtë” nxjerr në pah dallimet e rëndësishme midis Ankarasë dhe bllokut.
Pavarësisht nga litania e njohur e kritikave dhe kundërpretendimeve, arsyetimi strategjik për afrimin nuk ka qenë kurrë më bindës.
“Marrëdhënia midis BE-së dhe vendeve kandidate është asimetrike në avantazhin e BE-së. Ndërsa BE-ja vendos se kush mund të anëtarësohet në cilat kushte, ajo që thotë BE-ja në raportet e saj është e një rëndësie të veçantë dhe kritike”, thotë dr Erhan Icener, profesor i asociuar në Universitetin e Shkencave Politike dhe të Marrëdhënieve Ndërkombëtare Sabahattin Zaim në Istanbul, thotë për TRT World.
Për vëzhguesit e ngushtë të marrëdhënieve Türkiye-BE, kjo ashpërsi nuk është befasuese. Bisedimet e pranimit janë ngrirë efektivisht, të ngecura nga mosmarrëveshjet mbi kriteret politike të Kopenhagës dhe tensionet e pazgjidhura rreth ishullit të Qipros.
Megjithatë, marrëdhënia vazhdon. Të dyja palët pranojnë se ndërvarësia e tyre reciproke – qoftë në tregti, migracion apo siguri – kërkon dialog. Pyetja nuk është nëse dialogu është i nevojshëm, por si të rindërtohet në një mënyrë që pasqyron realitetet bashkëkohore.
Imperativat ekonomike
Që nga themelimi i Unionit Doganor në vitin 1996, ndërvarësia ekonomike ka qenë një gur themeli i marrëdhënieve Türkiye-BE. Marrëveshja forcoi rritjen industriale të Türkiyes dhe integrimin në ekonominë globale.
Duke hapur qasjen në një nga tregjet më të mëdha në botë, Bashkimi Doganor e transformoi Türkiyen në një lojtar konkurrues në tregtinë globale, duke nxitur inovacionin dhe rritjen e drejtuar nga eksporti.
Tregtia midis dy subjekteve arriti në 198,3 miliardë euro (209 miliardë dollarë) në vitin 2022, duke nënvizuar rëndësinë e qëndrueshme të këtij partneriteti. Türkiye mbetet një nga partnerët më të mëdhenj tregtarë të Bashkimit Evropian (BE).
Pavarësisht sukseseve të saj, fushëveprimi i kufizuar i marrëveshjes – duke përjashtuar sektorët kryesorë si bujqësia, shërbimet dhe tregtia digjitale – ka reduktuar rëndësinë e saj në një peizazh ekonomik global që po evoluon me shpejtësi, duke e bërë modernizimin e saj një imperativ strategjik për të dyja palët.
“Modernizimi i Bashkimit Doganor nuk është vetëm një domosdoshmëri ekonomike, por një imperativ strategjik për Türkiye për të ruajtur dhe rritur avantazhin e saj tregtar me BE-në”, thotë Haluk Nuray, Përfaqësuesi i IKV-së (Fondacioni i Zhvillimit Ekonomik) në Bruksel, për TRT World.
Zgjerimi i Bashkimit Doganor për të përfshirë ekonomitë digjitale dhe të gjelbra mund të hapë mundësi të reja për të dyja palët. Megjithatë, një hap i tillë kërkon tejkalimin e pengesave politike, duke përfshirë kufizimet e vendosura nga BE në 2019 pas tensioneve në Mesdheun Lindor.
Pavarësisht mosmarrëveshjeve politike, tregtia mbetet një terren neutral që mund të hapë rrugën për pajtim më të gjerë, thonë ekspertët.
Meqenëse BE-ja po kërkon riangazhim me Türkiyen, Icener thekson se “marrëdhëniet tregtare diktojnë që BE-ja dhe Türkiye duhet të vazhdojnë të bashkëpunojnë”, duke theksuar potencialin e partneriteteve ekonomike si një bazë për rindezjen e dialogut politik.
Rebusi i Qipros
Mosmarrëveshja e Qipros mbetet çështja më e mprehtë në marrëdhëniet Türkiye-BE. Vendimi i BE-së i vitit 2004 për ta pranuar Qipron Jugore të administruar nga Greqia në BE, pavarësisht dështimit të Planit të Ananit për ribashkim, nguliti ndarjet në vend që t’i zgjidhte ato.
“Evropianizimi i çështjes së Qipros nuk ka dhënë fryte. Në vend të kësaj, ai ka ndërlikuar marrëdhëniet Türkiye-BE dhe ka kontribuar në një ngërç të qëndrueshëm”, tha Icener.
Nga këndvështrimi i Türkiyes, përafrimi i BE-së me Greqinë dhe Administratën e Qipros Greke pasqyron mungesën e neutralitetit. Kjo ka çuar në mosbesim në rritje, jo vetëm midis politikëbërësve turq, por edhe brenda publikut turk.
Ankaraja këmbëngul se çdo rezolutë duhet të respektojë të drejtat e natyrshme dhe barazinë e komunitetit turk qipriot, një qëndrim që i bën jehonë Ministrisë së Jashtme Turke.
Nga ana e saj, BE-ja e sheh çështjen e Qipros si emblematike të sfidave më të gjera të Türkiyes në përafrimin me normat evropiane.
Megjithatë, kritikët argumentojnë se qëndrimi i njëanshëm i BE-së e ka përkeqësuar ngërçin, duke minuar besueshmërinë e saj si një ndërmjetës i paanshëm. Një fokus i ripërtërirë në negociatat e udhëhequra nga OKB në Qipro, së bashku me mbështetjen e BE-së për përpjekjet e pajtimit, mund të thyejë ngërçin.
Politika të jashtme divergjente
Autonomia strategjike e Türkiyes në politikën e jashtme ka qenë një burim grindjesh me BE-në. Lidhjet e Ankarasë me Rusinë, qëndrimi i saj ndaj zgjerimit të NATO-s dhe pozicioni i saj gjatë gjenocidit të vazhdueshëm izraelit në Gaza pasqyrojnë një divergjencë nga prioritetet e BE-së.
“Politika e autonomisë strategjike e Türkiyes është me krenari ‘në kundërshtim’ me politikën e jashtme të BE-së, veçanërisht në dritën e krizës së Gazës”, thotë Icener.
Ankaraja e ka përshtatur politikën e saj të jashtme të pavarur si një përgjigje ndaj realiteteve rajonale, duke theksuar rolin e saj si një forcë stabilizuese në Lindjen e Mesme dhe Mesdheun Lindor.
Megjithatë, BE-ja ka kritikuar angazhimin në rritje të Türkiyes me Rusinë, veçanërisht në sektorin e energjisë, si minim i solidaritetit evropian.
Në kontekstin e Gazës, Türkiye ka mbajtur një qëndrim të zëshëm, duke kritikuar atë që e percepton si mosveprim të BE-së përballë shkeljeve të të drejtave të njeriut nga Izraeli.
Lundrimi i marrëveshjes së gjelbër
Marrëveshja e Gjelbër e BE-së shton një shtresë tjetër kompleksiteti në marrëdhëniet Türkiye-BE. Ndërsa Türkiye ka bërë përparime në përafrimin e politikave të saj mjedisore me standardet e BE-së, mbeten sfida të rëndësishme.
Industritë me karbon të lartë, të cilat përbëjnë një pjesë të konsiderueshme të eksporteve të Türkiye në BE, përballen me rrezikun e rritjes së tarifave nën Mekanizmin e Rregullimit të Kufirit të Karbonit të BE-së (CBAM).
“Dështimi për t’u përshtatur do të rrisë kostot e eksportit dhe do të dobësojë pozicionin ekonomik të Türkiyes”, tha Nuray. Türkiye duhet ta përshpejtojë kalimin e saj në një ekonomi me karbon të ulët për të zbutur këto rreziqe.
Türkiye ka ndërmarrë iniciativa të tilla si krijimi i një sistemi tregtimi të emetimeve, zbatimi i strategjive për të ulur emetimet e karbonit dhe promovimi i projekteve të energjisë së rinovueshme, të cilat mund të forcojnë pozicionin e saj si një partner kryesor tregtar i BE-së.
Pavarësisht sfidave, ka një njohje në rritje nga të dyja palët se rindezja e marrëdhënieve është thelbësore.
“Mungesa e një perspektive të qartë anëtarësimi minon përpjekjet pro-evropiane në Türkiye,” vuri në dukje Icener.
Për BE-në, adresimi i ankesave legjitime të Türkiye – veçanërisht për Qipron dhe sovranitetin – mund ta rindërtojë besimin.
Modernizimi i Bashkimit Doganor ofron një pikënisje pragmatike, duke ofruar një bazë për bashkëpunimin ekonomik që mund të shtrihet në dialogun politik. Përafrimi me Marrëveshjen e Gjelbër të BE-së, ndërkohë, do të demonstronte përkushtimin e Türkiye ndaj qëllimeve të përbashkëta, duke përforcuar rolin e saj si një partner jetik.
Aksionet janë të larta: në një epokë të ndryshimit të aleancave dhe pasigurisë globale, një partneritet i rinovuar mund të shërbejë si një forcë stabilizuese në rajon dhe më gjerë.
Icener kap thelbin e sfidës: “Një vizion i përbashkët strategjik, i bazuar në respektin reciprok dhe bashkëpunimin pragmatik, është thelbësor për rigjallërimin e marrëdhënieve Türkiye-BE.”
Zulal Sema
Zulal Sema është asistente producente në TRT World
