Qeveria e koalicionit është një formë qeverisjeje e përbërë nga më shumë se një parti politike dhe krijohet kur një parti e vetme nuk mund të marrë shumicën absolute pas zgjedhjeve.
Ky lloj sistemi qeveritar, i përhapur në mbarë botën, ka avantazhe dhe disavantazhe, por vështirë se mund të thuhet se dëmet e tij janë më shumë se përfitimet e tij.
Vendet e sunduara nga qeveritë e koalicionit vazhdojnë me sistemin jo sepse është i përsosur, por sepse atmosfera e tyre politike i pengon ata ta braktisin atë.
Ne e dimë se Italia kishte 68 qeveri në 76 vjet. Izraeli pati pesë zgjedhje në katër vjet midis viteve 2018 dhe 2022. Partitë holandeze nuk mund të formonin një qeveri në nëntë muaj pas zgjedhjeve në 2021.
Edhe nëse qeveritë konstituohen përfundimisht, ato kanë një jetëgjatësi shumë të shkurtër – pasi partnerët e koalicionit kanë pikëpamje, metoda, pritshmëri dhe qëllime të ndryshme në lidhje me qeverisjen.
Kur përplasen interesat partiake, ato shpërbëjnë qeverinë dhe shkaktojnë ngërç në administratë. Për më tepër, vendimmarrja është e ngadaltë dhe jobindëse në qeveritë e koalicionit.
Sigurisht që ka përfitime të vogla nga qeveritë e koalicionit. Të tilla si dhënia e pushtetit fraksioneve të ndryshme të shoqërisë dhe përfaqësimi i vullnetit të shumicës së popullsisë.
Por, kaq shumë qeveri jetëshkurtër tregojnë se qeveritë e koalicionit nuk janë zgjedhja e preferuar, megjithëse disa njerëz mund të mendojnë ndryshe.
Türkiye në fokus
Türkiye është një vend tjetër që ka vuajtur nga qeveritë e koalicionit në të kaluarën.
Vendi dëshmoi qeverinë e parë të koalicionit në vitin 1961, kur partia e djathtë ideologjikisht e kundërt Partia e Drejtësisë (Adalet Partisi-AP) dhe Partia Republikane Popullore e krahut të majtë/pro-establishment (Cumhuriyet Halk Partisi-CHP) formuan qeverinë pas grushtit të shtetit. Por, qeveria zgjati vetëm shtatë muaj.
Nga viti 1961 deri në vitin 2002, kur AK Partia e Recep Tayyip Erdoğanit erdhi në pushtet, 17 qeveri koalicioni qeverisnin Türkiyen.
Përderisa jetëgjatësia mesatare e tyre ishte 2,4 vjet, qeveria më jetëshkurtër zgjati tre muaj dhe më e gjata 3,5 vjet.
Për më tepër, sistemi parlamentar shpesh çoi në trazira politike dhe zgjedhje të parakohshme, duke rezultuar në formimin e një numri befasues prej 48 qeverish që nga viti 1950.
Ndryshe nga vendet e tjera, ushtria e Türkiyes ishte shumë me ndikim në politikë gjatë sistemit parlamentar dhe abuzoi dobësinë e qeverive të njëpasnjëshme.
Në kohë kur qeveria e parë e koalicionit u formua pas një grushti shteti, qeveritë e tjera shumëpartiake u formuan pak a shumë nën presionin e gjeneralëve të ushtrisë. Kryeministri Necmettin Erbakan u detyrua të shpërndante qeverinë e koalicionit në vitin 1997. Qeveria e re tripartiake (Anasol-D) që zëvendësoi kryeministrinë e Erbakanit ishte përsëri rezultat i presionit ushtarak.
Ushtria turke ishte si shpata e Damokleut që varej edhe mbi qeveritë njëpartiake, por krijimi/deformimi i koalicioneve ishte gjithmonë më i lehtë për gjeneralët e ushtrisë.
Për më tepër, qeveritë e koalicionit turk e dëmtuan shtetin, veçanërisht thesarin. Shembulli i mëposhtëm është i rëndësishëm për të treguar ndikimin e tyre shkatërrues.
Përpara se AK Partia të vinte në pushtet në vitin 2002, një koalicion trepartiak drejtonte Türkiyen. Tri bankat më të mëdha shtetërore, të cilat tani po thyejnë rekorde fitimesh, u shkëputën nga Ministria e Ekonomisë dhe secila ishte e lidhur me tri ministri të tjera të kryesuara nga tre ministra të partive të ndryshme të koalicionit. Paratë e bankave u shpërndanë nga partitë e koalicionit, duke i lënë ato pothuajse të falimentuara. Ajo gjithashtu shkaktoi krizën më të madhe bankare të Türkiyes në histori.
Duke qenë i vetëdijshëm për efektet katastrofike të koalicioneve, Presidenti Recep Tayyip Erdoğan – atëbotë kryeministër – paraqiti idenë e sistemit të tij presidencial në mesin e viteve 2010 për diskutim publik dhe nisi fushatën e tij në 2015.
Presidentët e ndjerë Turgut Ozal dhe Suleyman Demirel kishin dashur të kalonin në një sistem presidencial, por nuk arritën ta realizonin atë. Presidenti Recep Tayyip Erdoğan ishte i sigurt për ndryshimin dhe përfundimisht Türkiye e pranoi sistemin nëpërmjet një referendumi të mbajtur më 17 prill 2017. Ai u miratua zyrtarisht më 9 korrik 2018.
Prej atëherë, Türkiye ka gëzuar stabilitet politik si kurrë më parë, si dhe vendimmarrje të shpejtë dhe efektive që ka reflektuar në cilësinë e jetës për popullin turk.
Türkiye pa përfitimet e plota të sistemit presidencial gjatë pandemisë Covid, ndërprerjeve pas pandemisë dhe tërmeteve binjake që ndodhën më 6 shkurt 2023.
Zëra kundërshtues
Pavarësisht përfitimeve të dukshme të sistemit presidencial, ka disa që e kundërshtojnë atë, edhe pse akuzat e tyre nuk janë bindëse.
Argumenti se i gjithë pushteti është i përqendruar në duart e një njeriu është i gabuar sepse, më parë, kryeministri kishte të njëjtat kompetenca.
Kishte edhe një president në sistemin parlamentar, por ai miratonte vetëm atë që miratonte qeveria ose parlamenti, megjithëse kishte disa përjashtime. Kjo për shkak se presidenti po zgjidhej kryesisht nga partia në pushtet.
Nga ana tjetër, kur e zgjidhte një parti tjetër, shpërthenin krizat politike. Për më tepër, karrigia presidenciale gjatë sistemit parlamentar ishte simbolike, kishte një autoritet të dobët dhe në përgjithësi shkaktonte trazira politike nëse nuk zgjidhej nga anëtarët e partisë qeverisëse në parlament.
Megjithëse partitë e opozitës turke argumentojnë se do të rivendosin sistemin parlamentar, deklaratat e tyre janë kontradiktore.
Në një program televiziv gjatë fushatës së tij presidenciale në vitin 2018, kandidati presidencial i CHP-së, Muharrem Ince, tha se do të përdorte pushtetin presidencial në vend që ta braktiste atë. Për më tepër, ndërsa Aleanca Kombëtare e opozitës ende favorizon një sistem parlamentar të forcuar në deklaratat e tyre, sistemi i tyre i kristalizuar qeveritar përbëhet nga një kryetar dhe shtatë nënkryetarë, gjë që nuk shihet si e arsyeshme as nga mbështetësit e opozitës.
Duket se opozita turke nuk është kundër sistemit presidencial, por kundër presidentit Recep Tayyip Erdoğan.
Mund të argumentohet se Türkiye, nga njerëzit në rrugë e deri te partitë politike, është e kënaqur me sistemin presidencial dhe me siguri asnjë parti nuk do të përpiqet të kthehet në sistemin parlamentar. Me fjalë të tjera, Türkiye ka vendosur për sistemin e saj qeveritar dhe vështirë se do të ndryshojë.
Por, asnjë sistem nuk është i përsosur dhe shumë njerëz – përfshirë presidentin Recep Tayyip Erdoğan – e pranojnë se nevojiten disa rregullime. Disa retushime mund të priten pas zgjedhjeve të 14 majit.
IBRAHIM KARATAS
Dr. Ibrahim Karatas është një analist politik dhe gazetar i specializuar në politikën e jashtme turke, Lindjen e Mesme dhe sigurinë.
