Mërgimtarët turq në 73 vende kanë filluar të votojnë në zgjedhjet presidenciale dhe parlamentare të Türkiyes, duke nisur procesin demokratik që do të vendosë fatin e disa kandidatëve, përfshirë presidentin aktual Recep Tayyip Erdoğan.
Votimi në Türkiye për zgjedhjet parlamentare dhe presidenciale do të mbahet më 14 maj.
Sfiduesi kryesor i aleancës qeverisëse konservatore-nacionaliste nën Presidentin Erdoğan do të jetë blloku opozitar i udhëhequr nga Kemal Kilicdaroglu, kryetar i Partisë Republikane Popullore (CHP).
Erdoğani është kreu i AK Partisë (AKP) dhe kandidati presidencial i Aleancës Popullore, ndërsa Kilicdaroglu është kandidati i opozitës për postin e lartë, së bashku me dy kandidatë të tjerë, Muharrem Ince dhe Sinan Ogan. Më 14 maj do të mbahen njëkohësisht zgjedhjet parlamentare dhe ato presidenciale.
Shumë analistë besojnë se këto zgjedhje do të jenë një garë midis AKP-së lëvizjes konservatore më të fuqishme dhe të qëndrueshme të vendit, dhe CHP-së, që është partia e parë politike e vendit që sundoi Türkiyen midis 1923 dhe 1950 pa ndonjë konkurrencë të vërtetë.
Në njëqind vitet e fundit, Türkiye ka kaluar në më shumë se 25 zgjedhje të përgjithshme, si dhe në shumë zgjedhje lokale dhe presidenciale.
Ja një vështrim në sondazhin më kritik, i cili ndryshoi drejtimin politik të vendit në mënyra konsekuente:
1923
Në shumë mënyra, këto zgjedhje përcaktuan rrjedhën e sistemit politik të Türkiyes nën udhëheqjen e Mustafa Kemalit, një pasha osman (i cili mori Ataturkun si mbiemrin e tij në 1934). Ataturku kishte udhëhequr luftën turke për pavarësi kundër grekëve pushtues, të cilët u mbështetën nga fuqitë aleate pas rënies së Perandorisë Osmane në Luftën e Parë Botërore.
Gjithçka filloi kur trupat aleatë pushtuan Istanbulin, kryeqytetin e Perandorisë Osmane, dhe filluan pushtimin e tyre nëpërmjet zemrës së Perandorisë Anadoliane. Mustafa Kemal dhe aleatët e tij thirrën një Asamble të Madhe Kombëtare që do të mblidhej në Ankara, kryeqyteti aktual i Türkiyes, për të organizuar rezistencën kundër fuqive pushtuese.
Në prill 1920, Asambleja e Madhe Kombëtare u hap pasi u mbajtën zgjedhjet në të gjitha territoret e lira pasi disa ish-deputetë të parlamentit të fundit osman iu bashkuan gjithashtu këtij organi të ri legjislativ me bazë në Ankara. Ky kuvend ishte një koleksion interesant i pikëpamjeve të ndryshme politike, edhe pse të gjithë besonin në rezistencën kundër forcave pushtuese.
Në këtë kuvend lufte kishte dy fraksione: Grupi i Parë, i udhëhequr nga Mustafa Kemal dhe aleatët e tij, dhe Grupi i Dytë, i mbështetur nga forcat konservatore. Pas luftës së suksesshme për Pavarësinë, në Asamblenë e Madhe Kombëtare u bënë të dukshme grindjet politike midis këtyre dy grupeve.
Zgjedhjet e vitit 1923 u mbajtën përpara shpalljes së Türkiyes si republikë më 29 tetor të po këtij viti – në sfondin e përleshjeve të brendshme politike midis Mustafa Kemalit dhe kundërshtarëve të tij në Grupin e Dytë, të cilët refuzuan të miratonin Traktatin e Lozanës, marrëveshja e paqes midis Ankarasë dhe Fuqive Aleate dhe disa masa të tjera politike që mbështeti Grupi i Parë.
Mustafa Kemal mendonte se mënyra më e mirë për të shpërbërë opozitën ishte shpërbërja e asamblesë së luftës dhe thirrja e zgjedhjeve të parakohshme në prill 1923. Grupi i Dytë i bojkotoi zgjedhjet, duke pretenduar se shpërndarja e asamblesë ishte jokushtetuese.
Mbështetësit e Mustafa Kemalit fituan shumicën në Asamblenë e Madhe Kombëtare dhe Grupi i Parë e quajti veten Partia Popullore, e cila më vonë do të bëhej Partia Popullore Republikane (CHP). Por, opozita u riorganizua nën Partinë Republikane Progresive (TFC), e cila u mbyll nga autoritetet e Ankarasë në 1925.
Shumë analistë besonin se zgjedhjet e vitit 1923 përcaktuan qeverisjen njëpartiake të CHP-së deri në vitin 1950, kur Partia Demokratike konservatore e opozitës fitoi zgjedhjet dhe pretendoi pushtetin, duke çuar në tranzicionin e Türkiyes në një sistem shumëpartiak.
1950
CHP-ja sundoi Türkiyen e vetme deri në fund të Luftës së Dytë Botërore, kur Ankaraja nisi një proces aleate me Perëndimin kundër bllokut komunist të udhëhequr nga sovjetikët. Në sondazhin e vitit 1946, për herë të parë që nga viti 1920, Ankaraja lejoi fraksione të tjera politike si Partia Demokratike të konkurronin në zgjedhje.
Megjithatë, zgjedhjet dëshmuan shumë taktika të shtypjes së votimit të CHP-së, e cila ishte në gjendje të mbante shumicën e saj në parlament falë një ligji të diskutueshëm zgjedhor. Është interesante se i njëjti ligj zgjedhor do të ndihmonte Partinë Demokratike të fitonte një shumicë të madhe në zgjedhjet e ardhshme në 1950.
Zgjedhjet e vitit 1950 ishin një moment historik vendimtar në drejtim të zhvillimit të demokracisë turke dhe vendosjes së zgjedhjeve të lira në Türkiye.
“Mjaft! Njerëzit kanë të drejtë të vendosin”, që ishte slogani i fushatës së Partisë Demokratike gjatë zgjedhjeve të vitit 1950, u gdhend në kujtesën politike turke si simboli i kalimit të vendit nga qeverisja njëpartiake në një sistem shumëpartiak.
Por, në vitin 1960, procesi i zgjedhjeve të lira dhe demokracisë turke u ndërpre nga një ndërhyrje ushtarake, e cila do të përsëritej në 1971, 1980, 1997 dhe 2007.
2002
Midis grushtit ushtarak të viteve 1960 dhe 1980, partitë konservatore si Partia e Drejtësisë (AP), e cila pretendonte se ndiqte idetë thelbësore të Partisë Demokratike, vazhduan të fitonin shumicën e zgjedhjeve duke fituar shumicën në parlament. Pas grushtit të shtetit të vitit 1980, Partia Mëmëdheu (ANAP), një parti tjetër konservatore, fitoi shumicën në zgjedhjet e vitit 1983.
Në vitet 1990, kur ANAP-i humbi shumicën e saj, qeveritë e koalicionit u bënë realitet politik. Udhëheqësit e grushtit të shtetit të vitit 1980 gjoja synonin ta eliminonin atë si një kërcënim për stabilitetin e vendit.
Me grushtin e shtetit të vitit 1997, sistemi politik turk u bë edhe më i paqëndrueshëm pasi një koalicion i madh i përbërë nga fraksionet kundërshtare u lëkund në udhëheqjen e vendit. Kjo përfundimisht çoi në shfaqjen e aktorit të ri të fuqishëm politik, AKP-së, në 2001.
Përfundimisht, vitin e ardhshëm, kjo qeveri e brishtë koalicioni u shpërbë, duke kërkuar zgjedhje të parakohshme, të cilat i hapën rrugën AKP-së për të ardhur në pushtet me zgjedhjet e 2002-shit. AKP-ja do të vazhdojë të qeverisë Türkiyen për dy dekadat e ardhshme.
Zgjedhjet e vitit 2002 i dhanë fund sundimit të qeverive të koalicionit dhe gjithashtu çuan në asgjësimin e ANAP-së dhe Partisë së Rrugës së Vërtetë (DYP), dy grupet e qendrës së djathtë të viteve 1990, të cilat nuk mundën të kalonin pragun e zgjedhjeve prej 10 për qind të vendosur nga post-qeveria e grushtit të shtetit në 1983.
Nën udhëheqjen karizmatike të Erdoğanit, një ish-kryetar bashkie i Istanbulit, i cili u ndalua nga politika në fund të viteve 1990, AKP-ja fitoi shumicën në zgjedhjet e njëpasnjëshme në 2007, 2011 dhe 2015.
Në vitin 2018, Aleanca Popullore konservatore-nacionaliste e Erdoğanit fitoi një shumicë në parlament pasi kreu i AKP-së fitoi një mandat tjetër presidencial pas kalimit të Türkiyes në një model presidencial nga një sistem parlamentar me referendumin e 2017-shit.
2023
Shumë analistë të brendshëm e ndërkombëtarë dhe udhëheqës politikë turq besojnë se zgjedhjet e ardhshme do të jenë një nga zgjedhjet më të ashpra të vendit për arsye të ndryshme.
Ndër të tjerash, sondazhet do të dëshmojnë duelin e dy blloqeve të fuqishme, Aleancës Popullore të udhëhequr nga Erdoğani, lideri më i fuqishëm në historinë e fundit turke dhe Aleancës së Kombit të udhëhequr nga Kilicdaroglu, kreu i CHP-së majtiste.
“Më 14 maj, do të bëhet një zgjedhje nëse vendi ynë do të bëhet një lojtar global apo një aktor i parëndësishëm politik”, tha Erdoğani duke iu referuar zgjedhjeve të majit. “14 maji është një pikë kryqëzimi për Türkiyen tonë. Me votat tuaja do të hapni faqet e shekullit turk”, tha Devlet Bahçeli, kreu i MHP-së dhe aleati i Erdoğanit.
Opozita beson gjithashtu se zgjedhjet e majit do të jenë një pikë kthese kritike për vendin.
Gjersa Aleanca Popullore e Erdoğanit mbështetet nga AKP-ja, Partia e Lëvizjes Nacionaliste (MHP), Partia e Bashkimit të Madh (BBP), Partia e Mirëqenies së Re (YRP) dhe HUDA-PAR, në anën tjetër Aleanca e Kombit, e quajtur Tavolina e të Gjashtëve, përbëhet nga CHP-ja, Partia IYI, Partia Saadet (PS), Partia Gelecek (GP), Partia DEVA dhe Partia Demokratike.
