Në fund të viteve 1980, dr. Kelin Wang ishte një gjeofizikan i ri që bëri doktoraturën në Universitetin e Ontarios Perëndimore, Kanada. Ai lindi dhe u rrit në Kinë, ku kishte dëgjuar histori se si një parashikim kishte shpëtuar mijëra jetë në qytetin Haicheng, i cili u godit nga një tërmet 7,5 ballë në vitin 1975.
Mes sizmologëve që studiojnë se çfarë ndodh nën tokë, tërmeti Haicheng njihet si një “sukses i rastësishëm” sepse autoritetet e kishin evakuuar qytetin përpara se lëkundjet të goditnin dhe të shembnin ndërtesat e qytetit.
“Kam zbuluar se historia e Haicheng nuk ishte siç ishte reklamuar më parë. Në fakt, ishte një parashikim i suksesshëm, por suksesi ishte i rastësishëm.”
Ai tërmet erdhi pas një serie prej 500 goditjesh më të vogla që prekën një zonë të caktuar që më vonë doli të ishte epiqendra. Nën kontrollin e rreptë të Partisë Komuniste të Kinës, ishte relativisht e lehtë për autoritetet të urdhëronin evakuimin në një njoftim të shkurtër.
Një sukses i tillë në shpëtimin e jetëve nuk u përsërit kurrë. Vitin e ardhshëm, një tërmet në rajonin Tangshan të Kinës mori jetën e të paktën 242.000 njerëzve në atë që konsiderohet si një nga fatkeqësitë natyrore më të këqija në histori.
Tërmetet vdekjeprurëse të njëpasnjëshme në Türkiyen jugore më 6 shkurt kanë ringjallur debatin rreth parashikimit të tërmeteve dhe pse shkencëtarëve u duhet kaq shumë kohë për të gjetur një mënyrë për të parashikuar një tronditje të madhe.
Një shkencë e lëkundur
“Tërmetet mund të mos jenë të parashikueshme", thotë Susan Elizabeth Hough, një sizmologe në Shërbimin Gjeologjik të Shteteve të Bashkuara (USGS).
“Përse fillon një tërmet individual mund të varet nga kaq shumë detaje të vogla që ne kurrë nuk mund të shpresojmë t’i kuptojmë aq mirë sa të themi se një tërmet do të godasë të hënën e ardhshme ose një muaj nga tani,” tha ajo për TRT World.
“Është si të përpiqesh të kuptosh pse një gjethe bie nga pema në një moment të caktuar. Gjethet janë akoma më të lehta – të paktën ato bëhen të verdha, të kuqe dhe kafe para se të bien. Ajo që shkencëtarët e dinë mjaft mirë është se ku do të godasin tërmetet, thotë ajo.
Për dekada, shkencëtarët kanë studiuar linjat e thyerjes ose thyerjet ku pllakat tektonike – copa të thyera të sipërfaqes së Tokës – takohen dhe përplasen me njëra-tjetrën. Instrumentet dhe mjetet moderne i kanë ndihmuar ata të përcaktojnë se ku dhe sa shpesh kanë ndodhur tërmetet në të kaluarën.
Sizmologët shikojnë një shkallë kohore prej qindra ose mijëra vjetësh. Tendencat e kaluara mund t’u tregojnë atyre me siguri relative nëse “tërmeti i madh” i ardhshëm pritet brenda një periudhe kohore të caktuar – dhe mjaft të paqartë. Por, pikërisht kur dhe ku do të godasë ai i madhi është një përgjigje që vazhdon t’u shmanget atyre.
Që diçka të kualifikohet si një parashikim tërmetesh duhet të tregojë një kohë, vendndodhje dhe magnitudë të saktë, thotë Hough, i cili është gjithashtu autor i librit Parashikimi i së paparashikueshmes: Shkenca e trazuar e parashikimit të tërmetit.
“Unë jam në Kaliforni. Tërmeti tjetër i madh në çarjen e San Andreas mund të jetë nesër, si tërmeti i vitit 1906, ose mund të jetë njëqind vjet nga tani.
Që kur Charles Rihter doli me një sistem për të matur fuqinë e një tërmeti në vitet 1930, shkencëtarët janë përqendruar në pararendësit – shenja gjeologjike ose vëzhgime të tjera – që ndodhin përpara një tërmeti të madh.
Për shembull, ndryshimet në nivelet e akuiferëve ujorë nëntokësorë, emetimet e gazit, valët elektromagnetike dhe sjelljet e çuditshme te kafshët janë shoqëruar të gjitha me tërmetet.
“Shumë gjëra ndodhin përpara një tërmeti. Problemi është se ato nuk ndodhin gjithmonë para një tërmeti dhe mund të ndodhin edhe kur nuk ka tërmet,” thotë Wang nga Shërbimi Gjeologjik i Kanadasë.
Studimi pararendës tenton t’i shikojë gjërat pas faktit – pasi të ketë ndodhur një tërmet. Një vështrim më i afërt i pararendësve të mundshëm zakonisht zbulon se fenomeni në fjalë ndodh gjatë gjithë kohës dhe jo vetëm para një tërmeti – si p.sh. qeni leh ose ulërit pa ndonjë arsye të dukshme.
Wang thotë se ka disa pararendës që janë të vështira për t’u shpjeguar – si një luhatje në ujërat nëntokësorë dhe “sjellja e gabuar e kafshëve”, edhe pse dobia e tyre në parashikimin e një tërmeti mbetet e diskutueshme.
Asgjëmangut, treguesi më premtues mund të jenë paragoditjet – një seri goditjesh që vijnë përpara një tërmeti të madh, thotë ai. “Megjithatë, një numër shumë i vogël tërmetesh të mëdha paraprihen nga këto ngjarje paragoditjesh.”
Për dikë që e kishte nisur karrierën e tij me shpresën se një ditë do të gjente një mënyrë për të parashikuar një tërmet, Wang tani thotë se opsioni më i mirë që ka njerëzimi është të ndërtojë ndërtesa më të forta për t’u bërë ballë goditjeve të fuqishme.
“Skena më zemërthyese për mua është (të shoh) një ndërtesë të shembur krah për krah me një ndërtesë në këmbë. Këto dy ndërtesa kaluan të njëjtën lëkundje. Njerëzit në ndërtesën e shembur gjithashtu meritonin mundësinë për të mbijetuar.”
Algoritmet kundër Nënë Natyrës
Parashikimi se kur mund të godasë një tërmet i madh dhe intensiteti i tij bazuar në studimin e modeleve të kaluara përgjatë vijës së çarjes duket si një mënyrë logjike për të trajtuar problemin, por është gjithashtu sfiduese.
Gabimi Hayward në rajonin e Gjirit të San Franciskos në ShBA është një nga linjat e thyerjes më të hulumtuar, me një rekord të mirëdokumentuar prej rreth një duzine tërmetesh.
“Mirëpo, nëse shikoni tërmetet individuale, disa prej tyre ishin 100 ose 10 vjet diferencë. Disa prej tyre kanë 100 apo 90 vjet diferencë”. Tërmeti i fundit i madh me magnitudë 6,8 goditi zonën në vitin 1868.
Edhe nëse nuk ka pasur ende ndonjë sukses deri më tani, mësimi i makinerive mund t’u ndihmojë shkencëtarëve të kuptojnë më mirë korrelacionin midis tërmeteve dhe pararendësve të mundshëm dhe modeleve të propozuara.
“Nuk kam parë asgjë premtuese deri më tani. Por, ne tani po sjellim kuaj-fuqi shumë më të madhe llogaritëse për të zgjidhur problemin,” thotë Hough.
Tani për tani, diçka më e fuqishme duket se po u pengon algoritmeve të fuqishme dhe mendjeve të shkëlqyera. Mjafton të shikojmë fatkeqësinë më të fundit të tërmetit.
Dy çarje e prenë Türkiyen – çarja e Anadollit të Veriut, e cila shkon afër Detit të Zi dhe ai i Anadollit Lindor, i cili ndodhet nën provincat në jug, duke përfshirë provincat Kahramanmaraş dhe Hatay. Tërmeti i 6 shkurtit tronditi rajonet përgjatë çarjes së Anadollit Lindor.
Edhe pse të dy çarjet dihet se janë aktive sizmikisht, çarja e Anadollit të Veriut, e cila shtrihet afër Istanbulit, ka prodhuar një sërë tërmetesh të mëdha, duke përfshirë një në Erzincan në 1939 dhe një tjetër në Izmit në 1999, i cili mori jetën e mijëra njerëzve.
“Kjo (çarja e Veriut) u shndërrua në një shembull teksti se si tërmetet në një çarje shkaktojnë njëri-tjetrin si domino,” thotë Hough.
Tërmeti tjetër i madh pritej të ishte në Detin Marmara, ku shtrihet çarja e Anadollit të Veriut 1.200 kilometra e gjatë.
“Epo, ku ndodh tërmeti tjetër? Është në një sistem tjetër defekti në një drejtim krejtësisht tjetër.”
“Ndonjëherë duket sikur është një mesazh që ‘Ti mendon se e kupton këtë. Epo, Toka është më e ndërlikuar se kaq.”
