“Fëmijët nuk praktikojnë apo mësojnë në lidhje me gjuhën. Ata që nga dita e lindjes deri në moshën 3-vjeçare perceptojnë sistemin gjuhësor të të rriturve që i rrethojnë”, thotë Sumru Özsoy, profesoreshë nderi e gjuhësisë në Universitetin Boğaziçiç
“Të rriturit nuk mund t’u thonë - kështu formulohet një fjali në gjuhën turke dhe ashtu t’i mësojnë”, shpjegon ajo.
“Çdo fëmijë, kudo në botë, mund të mësojë të flasë dhe të kuptojë një gjuhë thjesht duke ndërvepruar me njerëzit e tjerë që përdorin gjuhën. Dy faktorë janë të rëndësishëm: dëgjimi i gjuhës (ose për fëmijët e shurdhër, shikimi i gjuhës në formën e sinjaleve të dorës) dhe bashkëveprimi me folësit (ose me atë që shkruan)”, thotë Dan Slobin, profesor nderi i psikologjisë dhe gjuhësisë në Universitetin Berkeley në Kaliforni.
Siç thotë Slobin, ndërveprimi është “kritik” sepse fëmijët mësojnë kuptimin e fjalëve duke i përdorur ato dhe duke parë se si njerëzit reagojnë ndaj tyre, duke u përpjekur të ndjekin udhëzimet, të bëjnë kërkesa, t’u përgjigjen pyetjeve dhe të ngjashme. Ai thekson se nuk mund të mësosh një gjuhë vetëm duke parë televizorin.
“Duhet të jesh pjesë e bisedës. Prindërit ose kujdestarët duhet të përfshijnë fëmijën në bisedë, t’u bëjnë pyetje, t’u shpjegojnë dhe t’i inkurajojnë fëmijët të bëjnë pyetje dhe të flasin për përvojat e tyre”, shpjegon Slobin.
Özsoy thotë se ekziston një supozim i një sistemi që funksionon si një “mekanizëm” i lindur në trurin e njeriut që i ndihmon fëmijët të përvetësojnë gjuhën.
Ky koncept i gramatikës gjenerative është një nga pretendimet e gjuhëtarit Noam Chomsky se të gjithë fëmijët lindin me një predispozicion për të mësuar gjuhën.
Özsoy thekson se teoria e gjuhëtarit Chomsky, që ka ekzistuar për dekada, është sfiduar rregullisht.
“Megjithatë sfida vazhdon të mbetet”, thekson ajo, duke shpjeguar se ata që kundërshtuan teorinë e Chomsky-t nuk kanë mundur ta refuzojnë plotësisht atë, megjithëse ajo ka pësuar modifikime gjatë viteve.
Sipas saj, hipoteza e natyrës thotë se gjuha është e lindur tek ne dhe nuk është specifike, por ekziston një model i “Gramatikës Universale” me të cilin lindin të gjithë njerëzit.
“Ajo që bën fëmija pas marrjes së sinjaleve nga mjedisi është plotësuese, duke i përshtatur të dhënat në këtë gjuhë të brendshme, sistemin e brendshëm. Fillon të formulojë gramatikën e tij në gjuhën e tij amtare”, thekson Özsoy.
“Chomsky thotë dhe thekson rëndësinë e të dhënave parësore gjuhësore. Se fëmijë duhet të përfshihet në mënyrë aktive. Kjo nuk do të thotë se vetëm pasi fëmija lind me këtë sistem të lindur, fëmija do të jetë në gjendje të realizojë potencialin e tij të plotë. Jo. Fëmija duhet të ekspozohet ndaj të dhënave”, shpjegon ajo.
Prandaj, që aftësia e lindur gjuhësore te një fëmijë të nxitet, nevojiten të dhëna nga bota e jashtme. Özsoy beson se fëmijët nuk lindin si “fletë boshe”, por mbledhin gjurmë nga mjedisi i tyre. Megjithatë, këto gjurmë nuk janë asgjë në krahasim me mësimin e gjuhëve të huaja si i rritur, ku mëson gramatikën dhe fjalorin në një mënyrë të strukturuar.
“Në mësimin e një gjuhe të dytë, ata ekspozohen në një mënyrë shumë formale”, thotë ajo.
Özsoy thotë se zhvillimi i një fëmije nuk është i menjëhershëm dhe se kjo shkon në faza.
“Ai nuk del me një fjali të plotë 10 fjalësh në moshën 8-muajshe. Por ai fillon me fjalën e parë dhe më pas përparon”, shpjegon ajo.
I pyetur për gjuhëtarin Chomsky dhe paraardhësin e tij, psikologun e sjelljes BF Skinner, të cilin Chomsky e kundërshtoi, Slobin sugjeroi se ai e sheh punën e tyre “të parëndësishme për zhvillimin e gjuhës në shekullin 21”, duke theksuar debatet aktuale, për shembull, dallimet midis zgjidhjes inteligjente të problemeve dhe të mësuarit me llogaritje statistikore, që krijojnë shumë më tepër kuriozitet në akademi.
Trashëgimia dhe edukimi
Slobin thotë se gjuha është si çdo aftësi tjetër dhe nuk kërkon trajnim të veçantë.
“Një fëmijë në një komunitet të vogël xhunble në Guinenë e Re, për shembull, ose në një komunitet të izoluar shkretëtire në Afrikë, kalon nëpër të njëjtat procese dhe përdor të njëjtat aftësi si një fëmijë që jeton në një apartament në Stamboll ose në një vilë në Paris”, thotë Slobin.
Kjo është ajo që “natyra” siguron, thotë Slobin, aftësinënë biologjike, aftësinë e perceptimit dhe koordinimit motorik të fëmijës dhe proceseve njohëse që janë “të ngulitura” në të gjithë qeniet njerëzore, dëgjojnë ose jo, janë me probleme mendore ose me inteligjencë mbi mesataren dhe pavarësisht ku jetojnë.
Slobin grupon gjithçka jashtë “natyrës” në “edukim” dhe thotë se të dy aspektet luajnë role të barabarta dhe thelbësore. Derisa studimi i natyrës, thekson ai, është në fushën e neuroshkencëtarëve dhe psikologëve biologjik, studimi i edukimit dhe rritjes është me interes për psikologët, antropologët dhe gjuhëtarët.
Slobin thekson se për të mësuar një gjuhë të caktuar, duhet të mësosh se si të thuash gjërat që dikton struktura e asaj gjuhe.
Ai jep shembull gjuhën turke, ku një fëmijë i shpjegon gjyshes se babai i tij shkoi në punë. Pavarësisht nëse ishte dëshmitar i largimit të babait ose jo, ai do të ndryshonte kohën e foljes që përdor “işe gitti” po të shihte se babai kishte shkuar në shkollë dhe “işe gitmiş” nëse do të dëgjonte se babai ishte larguar.
“Gjuha turke kërkon që folësi të jetë i qartë për burimin e informacionit. Kjo është ngulitur sistematikisht në gjuhë. Ju nuk keni asnjë mënyrë neutrale për të thënë ‘shkoi në punë’. Gjuha të detyron ta thuash ashtu si e kuptove”, shpjegon ai.
Më pas, Slobin jep një shembull nga gjuha angleze, në të cilën fëmija thotë ‘vendosa topin mbi tavolinë’ ose ‘vendosa topin në kuti’.
“Gjuha kërkon që ai t’i kushtojë vëmendje ‘në’ (in) dhe ‘mbi’ (on). Një fëmijë që flet gjuhën turke mund të thotë ‘masaya koydum’ dhe ‘kutuya koydum’, duke përdorur të njëjtën prapashtesë të drejtuar si për tavolinën ashtu edhe për kutinë”, thekson ai.
“Në gjuhën turke nuk duhet të kesh kujdes - sa herë që thua diçka - nëse një objekt është në sipërfaqe apo është e vendosur në diçka. Ju e dini këtë, natyrisht, për shkak të ndryshimit midis tavolinave dhe kutive, ashtu si dikush që flet në gjuhën angleze e di nëse e pa babanë e tij duke shkuar në punë apo sapo kishte dëgjuar për të. Por çdo gjuhë e trajnon fëmijën t’i kushtojë vëmendje disa aspekteve të përvojës, sepse ato janë të nevojshme për përdorimin e fjalëve nga ajo gjuhë. Këto lloj vëmendjesh bëhen të zakonshme. Ato mbetet në prapavijë, por janë gjithmonë të pranishëm dhe e bëjnë të vështirë të mësosh një gjuhë që bën lloje të ndryshme dallimesh”, shton Slobin.
Idetë e sotme
Slobin thotë se këto ditë ka shumë besime dhe ideologji të ndryshme, disa shkencore, disa politike. Ka një me të cilën ai nuk pajtohet, që një prind është përgjegjës për t’i mësuar fëmijës gjuhën. Ai beson se “fëmija do të mësojë gjithmonë gjuhën”, pavarësisht nga veprimet e prindërve. Megjithatë, sigurisht, procesi i përvetësimit të gjuhës së fëmijës mund të ndihmohet duke “angazhuar fëmijën në bisedë të ndërsjellë” me fjali dhe pyetje që shkojnë përtej porosive dhe pyetjeve po/jo.
Ai po ashtu thotë se t’i lexosh fëmijës është veçanërisht e rëndësishme, sepse ofron cilësime që mund të jenë jashtë përvojës së përditshme të fëmijës, përfshirë fjalët dhe foljet për gjërat dhe veprimet, ndjenjat e kështu me radhë.
“Lloji më i dobishëm i leximit, për mësimin e gjuhës, është përfshirja e fëmijës në diskutimin e asaj që lexohet dhe përdorimi i materialeve të leximit të mbështetur nga figura”, thotë Slobin.
Ai po ashtu përkrah dygjuhësinë ose mësimin e më shumë gjuhëve derisa fëmija është i vogël, pavarësisht nga besimi i zakonshëm se mund të jetë e vështirë për fëmijën. Ai thotë se një fëmijë mund të mësojë lehtësisht dy ose më shumë gjuhë, për sa kohë që ato “të gjitha përdoren në komunikim kuptimplotë”.
Slobin thotë se mund të jetë edhe më e dobishme për fëmijën të mësojë më shumë se një gjuhë, pasi siç thekson ai, ka prova në rritje se ajo krijon “një lloj fleksibiliteti njohës”. Ai jep një shembull të zgjidhjes së problemeve, ku një fëmijë di mënyra të shumta për të folur për një problem në gjuhë të ndryshme dhe përpiqet për mënyra të ndryshme për ta zgjidhur atë.
Slobin po ashtu nuk pajtohet me besimin e përbashkët se disa gjuhë janë më “primitive”, ndërsa disa më “të avancuara”. Ai thotë se “të gjitha gjuhët janë po aq komplekse dhe po aq të lehta për t’u mësuar në vitet e para të jetës”. Ai thekson se çdo gjuhë vjen me grupin e vet të sfidave dhe se “nuk ka gjuhë kaq të lehtë sa një 3-vjeçar ta flasë atë në mënyrë të përsosur ose aq të vështirë sa që një 5-vjeçar mezi mund ta flasë”.
