Si luan truri ynë me ne?

Prapëseprapë, këto gabime janë krejtësisht normale dhe shfaqen kryesisht si një tipar i pashmangshëm i njohjes njerëzore teksa përpiqemi të orientohemi nëpër botë.

Të njohura si paragjykime kognitive, këto gabime të pavetëdijshme në përpunimin e mendimeve ndodhin si rezultat i shkurtoreve mendore që na ndihmojnë të mësojmë shpejt, duke bërë gjykime dhe duke marrë vendime në hap me mjedisin që na rrethon.

Pavarësisht nga potenciali për gabime, shkurtesat mendore janë thelbësore për njohjen, pasi mendja është e kufizuar - ajo nuk ka burime për t’i kushtuar vëmendje gjithçkaje, për të marrë çdo copëz të informacionit dhe për ta vlerësuar atë. Pra, ajo thjeshton dhe përgjithëson pjesët e informacionit, duke na çuar herë pas here në gabime.

Kush është fajtor për të metat tona?

Gabimi themelor i atribuimit, i njohur gjithashtu si anësia e korrespondencës, është një gabim kognitiv që i referohet tendencës sonë për t’ua atribuuar sjelljet e të tjerëve cilësive të tyre të disponueshme, duke minuar efektet e situatës reale.

Kjo shkon paralelisht me anësinë egoiste, e cila supozon se ne ua atribuojmë sukseset tona shkaqeve të brendshme, siç është inteligjenca, ndërsa dështimet tona ua atribuojmë faktorëve të jashtëm.

Për shembull, nëse ju dhe një koleg i juaji mbesni vonë në një takim, ka më shumë gjasa të fajësoni trafikun, teksa vonesën e kolegut ia atribuoni të qenit të papërgjegjshëm, ndërkohë që edhe ai mund të ketë ngecur në trafik.

Vallë ekzagjerojmë se sa të mirë janë në të vërtetë njerëzit?

Një paragjykim i shpeshtë në njohjen njerëzore, “efekti halo”, i referohet tendencës sonë për të besuar se nëse dikush shfaq një karakteristikë pozitive, atëherë ai duhet të zotërojë edhe karakteristika të tjera pozitive, madje edhe sosh që nuk kanë lidhje.

Thënë ndryshe, nëse dikush është i sjellshëm, atëherë ai duhet të jetë i zgjuar, i ndershëm etj. Mirësia e tij ndikon në pjesën tjetër të perceptimit tonë për të, duke krijuar një “aureolë” rreth personalitetit të tij, megjithëse inteligjenca nuk është domosdoshmërisht e lidhur me mirësinë.

Megjithatë, efekti nuk është i kufizuar vetëm në perceptimin tonë për qeniet njerëzore. Efekti halo mund të shihet gjithashtu në mënyrën se si ne i perceptojmë kompanitë, organizatat dhe shumë më tepër.

A korrim vërtet atë që mbjellim?

Një fenomen i fuqishëm socio-psikologjik, profecia vetëpërmbushëse, është se si pritshmëritë dhe besimet e një individi mund të çojnë drejtpërdrejt në një rezultat duke ndikuar në sjelljen e tij, qoftë edhe në mënyrë të pavetëdijshme.

Vëzhgimet e sjelljes së pritur, nga ana tjetër, forcojnë besimet që e nxitën atë në radhë të parë, duke çuar në një qark.

Për shembull, një mësues mund të besojë se një nga nxënësit e tij nuk është aq i zgjuar, dhe kështu frenohet të mos e nxisë ose t’i kushtojë më shumë vëmendje, duke shkaktuar kështu një profeci vetëpërmbushëse që nxënësi në fjalë nuk do të shkëlqejë në mësime.

Ky fenomen është i lidhur ngushtë me efektin “Pygmalion”, i cili sugjeron se pritshmëritë e larta nxisin rezultate më të mira, dhe anasjelltas.

A do të thotë gjithmonë sa më shumë, aq më mirë?

Edhe pse nuk është një paragjykim kognitiv, të menduarit në grup është një fenomen psikologjik mbizotërues që rrezikon vendimmarrjen në grup.

Mendimi në grup ndodh kur individët në një grup të caktuar vendosin konsensusin dhe kohezionin mbi gjithçka tjetër, në përputhje me qëndrimin e përgjithshëm të grupit.

Kjo mund të çojë në vendimmarrje të gabuar, pasi individët përmbahen nga “prishja e harmonisë” dhe shprehja e besimeve të kundërta për atë që grupi, në përgjithësi, duket se ka rënë dakord.

Në fakt, pushtimi i Gjirit të Derrave, një nga dështimet më të mëdha në politikën e jashtme të SHBA-së, është rast kryesor studimi mbi këtë temë.

Shkencëtarët kanë sugjeruar se nëse disa anëtarë të grupit vendimmarrës nën presidentin e atëhershëm Xhon F. Kenedi, si Artur M. Shlezinger, nuk do të kishin heshtur për hir të konsensusit, fiaskoja mund të ishte shmangur.

A zgjedhim vetëm frutat e shëndosha?

Ndër paragjykimet më mashtruese në gjykim dhe vendimmarrje është paragjykimi i konfirmimit.

Ky paragjykim i veçantë presupozon që mendja njerëzore ka tendencë për të konfirmuar mendimet dhe besimet e saj tashmë ekzistuese, qoftë duke interpretuar informacionin në përputhje me to, duke favorizuar pjesë të caktuara informacioni, apo edhe duke zgjedhur se ku të kërkojë informacione.

Ky paragjykim në mbledhjen e informacionit mund të vërehet edhe gjatë kujtimit të informacionit, që do të thotë se pa e ditur, ne hedhim poshtë në mënyrë aktive informacionin që na kundërshton.

Por ky nuk është rasti me ju, apo jo?

Jo domosdoshmërisht. Sipas hulumtimeve, shumica e njerëzve priren të kenë një sy të verbër anësie, gjë që është një gabim kognitiv në vetvete.

Ky sy i verbër paragjykues sugjeron që njerëzit priren të mendojnë se të tjerët ndikohen relativisht nga paragjykimi kognitiv, duke krijuar një “sy të verbër” kur bëhet fjalë për t’u kthyer për të shikuar veten dhe për t’u përballur me gabimet e tyre.

Pra, nëse mendoni se jeni pa paragjykime, ndoshta ia vlen ta rimendoni këtë.

Mendja e njeriut është e ndërlikuar. Ajo kurrë nuk dëshiron të pranojë se e ka gabim, madje edhe kur angazhohet në gabime.