Pothuajse një shekull më parë, orientalisti anglez Thomas Arnold udhëtoi në Egjipt dhe u mahnit nga bukuria e kaligrafisë arabe.
Teksa vëzhgonte skenarin e ndërlikuar që zbukuronte gjithçka, nga strukturat madhështore arkitekturore si xhamitë, pallatet dhe mauzoleumet e deri te dekorimet e përditshme të shtëpisë, Arnold u mrekullua dhe tha: “Asnjë art nuk është nderuar ose kultivuar aq shumë sa ai i kaligrafisë.”
Kaligrafia arabe u konsiderua si kurorëzimi i artit mysliman dhe ndikimi i saj mund të shihej në gjërat e gdhendura nga guri dhe druri në metal, qeramika, qelqi dhe tekstilet. Sot, vëzhgimet e Arnoldit vazhdojnë të tingëllojnë të vërteta dhe kaligrafia arabe ka ruajtur gjallërinë e saj kulturore dhe artin e paparë deri më sot.
Arti i shkrimit të bukur, ḥusn al-khaṭṭ, që në arabishte mund të nënkuptojë ose “bukuria e shkrimit” ose “shkrimi i bukur” dhe është ekuivalenti i saktë i “kaligrafisë” greke, shfaqet në burimet islame shekuj përpara studiuesve evropianë si Jacob Georg. Christian Adler, i cili ishte i pari që studioi shkrimet arabe, e hasi atë në shekullin XVIII dhe solli vëmendjen e botës së gjerë në këtë formë arti.
Në sferën e kulturës islame, arti i kaligrafisë mbart një kuptim të pashembullt dhe të thellë, të pakrahasueshëm me asnjë fe ose kulturë tjetër.
“Pastërtia e shkrimit është pastërtia e shpirtit”, thotë një proverb i vjetër arab, duke theksuar rëndësinë e kaligrafisë në kulturën islame.
Islami luajti një rol qendror në shfaqjen dhe zhvillimin e kësaj forme arti, thotë Esra Akin-Kivanc, një profesoreshë e asociuar në Universitetin e Floridës Jugore.
“Islami pohon se, ndryshe nga Dhiata e Vjetër dhe Dhjetë Urdhërimet, të cilat u përcollën nga Zoti te njerëzimi në formë të shkruar, Kurani iu shpall profetit Muhamed gojarisht. Megjithatë, myslimanët e hershëm e kuptuan domosdoshmërinë e kopjeve të shkruara të Kuranit për të lehtësuar recitimin e saktë dhe të standardizuar, siç përshkruhet nga Islami,” tha ajo për TRT World.
Dhe gjithçka vjen në traditën se si fjala e Zotit u shpall në Islam.
“Fjala e parë që iu tha Profetit Muhamed ishte “Ikre” që do të thotë “Lexo!”. Një pjesë e diskursit fetar është fjala e shkruar. Kështu që vlera e fjalës së shkruar u bë shumë e rëndësishme për shkak të kësaj shpalljeje të parë që u prit nga Profeti”, thotë Bahia Shehab për TRT World, historiane, aktiviste dhe profesoreshë e dizajnit në Universitetin Amerikan në Kajro.
Në ditët e para të saj, kaligrafia u përqendrua kryesisht në riprodhimin e tekstit fetar, një kërkim i nderuar në atë kohë. Por, me kalimin e kohës, kaligrafia gradualisht evoluoi në një formë arti më vete, duke përfshirë një gamë të gjerë temash që shtriheshin përtej temave rreptësisht fetare.
“Ndërsa është e pamohueshme që kaligrafia përmbushte qëllime të ndryshme fetare, rëndësia e saj në aspekte të tjera të jetës myslimane nuk mund të nënvlerësohet”, thotë Akin-Kivanc nga Universiteti i Floridës Jugore.
“Që nga koha e Kalifatit Umajad (661–750 e.s.), kaligrafia u përdor për të dekoruar monumentet arkitekturore me funksione jofetare, në korrespondencën administrative, dizajnin e monedhave dhe kopjimin e veprave letrare dhe historike, duke demonstruar rolin integral në formën e artit në jetën e përditshme të myslimanëve.”
Kufiku, kur kaligrafia bëhet art
Kufiku, një formë e kaligrafisë arabe, qëndron si një shprehje e spikatur artistike brenda sferës islame, e njohur për goditjet e saj këndore, duke i shërbyer kryesisht qëllimit të transkriptimit të dorëshkrimeve kuranore.
Shkrimi kufik mishëron një shfaqje të jashtëzakonshme të përsosmërisë artistike, sofistikimit dhe tërheqjes estetike. El-Kalkashendi, një enciklopedist i njohur nga Egjipti i shekullit XIV, tha: “Shkrimi arab është ai që tani njihet si kufik. Prej saj kanë evoluar të gjitha lapsat e tanishëm.”
Historia e shkrimit kufik mund të gjurmohet në Kufa, një qytet që lulëzoi mes rrënojave të lashta të rajonit jugor të Babilonisë – i njohur për trashëgiminë e tij të pasur të kulturës dhe erudicionit.
E vendosur afërsisht 170 kilometra nga kryeqyteti irakian i Bagdadit, Kufa qëndronte në një udhëkryq kyç të qytetërimit – Rruga e Mëndafshit gdhendi rrugën e saj drejt e në zemrën e qytetit, duke e sjellë atë në kontakt me kultura të panumërta që lëviznin nëpër rrugët e tij të lashta.
Pikërisht në këtë kontekst mori formë shkrimi kufik, një formë dalluese e kaligrafisë islame, që mbante emrin e qytetit nga e kishte origjinën.
Sipas Shehabit, i cili e konsideron kaligrafinë si “shprehje të së shenjtës” si dhe “shfaqje të identitetit”, shkrimi kufik ka pësuar ndikime të ndryshme kulturore gjatë shekujve.
“Kishte një ombrellë të madhe për atë se si dukej Kufiku. Në Islam, përgjatë dinastive të ndryshme, shkrimi që të gjithë e etiketojnë si kufik, që është shkrimi gjeometrik, mori shumë forma si ai lindor, perëndimor, katror, i lulëzuar”, thotë ajo.
“Secili prej këtyre qytetërimeve ku ka vizituar gjuha islame, e ka marrë këtë gjuhë vizuale dhe e ka përkthyer, duke e bërë të tyren. Pra, kjo pasqyron individualitetin dhe shprehjen e qytetërimeve të ndryshme.”
Transkriptuesit gjithashtu preferonin shkrimin kufik për të shkruar dorëshkrime të hershme kuranore për shkak të elegancës së tij gjeometrike.
“Kaligrafët gjatë historisë kanë kërkuar mënyrën më të bukur për të shkruar Kuranin, shkrimin më të përshtatshëm dhe elegant për të. Qëllimi i tyre ishte të përcillnin fjalën e Zotit në formën e saj më të bukur. Sepse në perceptimin e studiuesve të hershëm ekzistonte një lidhje e drejtpërdrejtë midis trajtës dhe formës së shkronjës dhe shprehjes së të shenjtës”, thotë Shehab.
Megjithatë, në evolucionin e kaligrafisë islame, shkrimi kufik në veçanti ka tejkaluar funksionin e tij fetar, ka zgjeruar horizontet e tij dhe ka gjetur një qëllim të ri si një element thelbësor artistik në forma të shumta arti – duke filluar nga qëndisja në tekstile, zbukurimi i objekteve dekorative për pallatet e kalifëve myslimanë dhe gdhendjet në monedha për të zbukuruar muret e ndërtesave luksoze – përgjatë periudhave të ndryshme historike.
“Filloi si një manifestim i përkthimit vizual të fjalës së Zotit në aspektin kufik”, thotë Shehab, duke shtuar, “por gjithashtu mori përsipër shumë nga patronazhi mbretëror i ndërtesave. Ajo mbulonte xhamitë, pallate, shtëpi, shkolla.”
“Për shkak të karakterit të tij strukturor, shkrimi kufik është si një arkitekturë, dhe dizajnuesit e kaligrafët e hershëm ishin gjithashtu arkitektë të letrave që ishin në gjendje të përfaqësonin vizualisht këtë autoritet mbretëror dhe të shenjtë.”
Popullariteti shekullor i shkrimit kufik pësoi një rënie deri në shekullin XII, paralelisht me zgjerimin e mëtejshëm të perandorisë islame, i zëvendësuar gradualisht nga format më të rrjedhshme të shkrimit kursive, por ai kurrë nuk e humbi tërheqjen e tij ekzotike.
Akin-Kivanc thekson se, si çdo formë tjetër arti, arti kaligrafik ka pësuar transformime në përgjigje të ndryshimit të shijeve dhe nevojave të artistëve dhe konsumatorëve, duke vënë në dukje se shkrimi kursiv gradualisht zëvendësoi shkrimin këndor, shembulli i parë i kaligrafisë islame, në kopjimin e dorëshkrimeve kuranore.
Sipas Akin-Kivanc, kaligrafët kaluan në shkrimin kursive, i cili është më i lehtë dhe më i shpejtë për t’u shkruar dhe më i lexueshëm për sa i përket të pasurit shenja diakritike, në mënyrë që të apelojë për një audiencë më të gjerë në transmetimin e njohurive fetare dhe për ta bërë më të lehtë për njerëzit të lexojnë Kuranin.
“Theksi mbi lexueshmërinë aplikohet kryesisht për tekstet fetare, megjithatë, shumë nga mbishkrimet kaligrafike që shohim në hapësira publike, si xhamitë, pallatet dhe medresetë, shpesh janë shumë të stilizuara deri në atë pikë saqë edhe ekspertët mund të luftojnë për t’i deshifruar ato në shikim të parë”, thotë ajo.
“Përdorimi i njëkohshëm i shkrimeve këndore dhe kursive, veçanërisht kur të dyja janë shumë të stilizuara, shërben si shfaqje kaligrafike — në vend që të shërbejnë qartësisht për qëllime didaktike, ato duket se janë raste për të treguar thellësinë e mendjes së kaligrafit dhe fuqinë e dorës së tij/saj.”
Pseudo-kufik: gjuha e fshehur e Rilindjes Italiane
Në shekullin XIV, Rilindja u shfaq si një forcë transformuese në Evropën mesjetare, Giotto di Bondone, i njohur si një pionier në pikturën dhe arkitekturën italiane, fitoi një vlerësim të gjerë për kryeveprën e tij monumentale që përshkruan “Madona dhe Fëmija”, e cila u vendos si një altar, përballë kishës në Firencë.
Në përputhje me traditën mbizotëruese të Rilindjes për të gjithë skulptorët dhe piktorët, Giotto e skaliti punën e tij masive me mbishkrime – një praktikë e zakonshme gjatë asaj kohe. Shpesh, këto mbishkrime që zbukuronin pikturat e Rilindjes nuk ishin gërmadha, por një gjuhë evropiane e lexueshme. Megjithatë, në mënyrë intriguese, si në pikturën e Giottos, artistët përdorën mbishkrime që në shikim të parë i ngjanin kaligrafisë arabe.
Dikush mund të mendojë se si mbishkrimet pseudo-kufike gjetën rrugën e tyre në pikturat dhe arkitekturën e Rilindjes, duke pasur parasysh se shumica e evropianëve para shekullit XVI nuk e njihnin gjuhën arabe.
Akin-Kivanc propozon dy rrugë të mundshme përmes të cilave mund të kishte udhëtuar transmetimi i këtyre pseudo-arabeve, si dhe i formave të tjera kaligrafike si shkrimi i pasqyrës, i cili quhet ‘muthanna’: “kaligrafë myslimanë shëtitës që kërkojnë punë në Evropë dhe objekte luksoze të eksportuara në tregjet evropiane”.
“Qarkullimi i objekteve portative i njohu artistët dhe skribët evropianë me mbishkrimet islame dhe motivet kaligrafike, duke u ofruar atyre modele,” shtoi Akin-Kivanc.
Në oborret e hershme mbretërore islame, sundimtarët dhe individët në poste të rëndësishme kishin një traditë të veshjes së fustaneve të gjata të qëndisura, të cilat quheshin “tiraz”. Të ardhura nga një fjalë persiane që do të thotë «zbukurim», këto veshje kishin një rëndësi të madhe.
Krahas rritjes së tregtisë dhe diplomacisë, luftëtarët e krishterë pjesëmarrës në kryqëzatat e njohën vlerën e këtyre veshjeve të mëndafshta dhe i morën në shtëpi si plaçkë lufte. Më pas, kërkesa për këto pëlhura të hollë u rrit në shekujt XIV-XV në Evropë, duke çuar në dërgesat e rregullta të mëndafshit tiraz në qytete-shtete të begata italiane, duke lënë një gjurmë të pashlyeshme në imagjinatën evropiane.
Shehab ndan një përvojë interesante që kishte në Bellagio, duke demonstruar se si kjo formë arti magjepsëse ka përshkuar ndjeshmërinë artistike në botën e krishterë perëndimore.
“Duke qenë në Bellagio në Italinë e Veriut u ndjeva vërtet i tronditur nga bukuria e peizazhit të qytetit. Ndërsa po shëtisja nëpër qytet, mendja ime ishte e zënë me pyetje rreth ekzistencës së botës islame, se çfarë ndodhi me të, megjithëse përgjigjen për këtë pyetje e dija tashmë, kur ndesha një mauzoleum të vjetër të shekullit XVI-XVII mbi liqen, e ndërtuar nga patronët e pasur të epokës.”
“Ndërsa admiroja arkitekturën e kompleksit, vura re një kube me një model magjepsës që e njoha menjëherë. Ai përmbante fjalë të pasqyruara kufike që lexonin “vela ghaliba illa Allah” që do të thotë “nuk ka fitimtar përveç Zotit”.
Pavarësisht nga kuptimi i kufizuar i evropianëve për simbolikën e ndërlikuar pas këtyre motiveve zbukuruese, ata ishin të magjepsur në mënyrë të pamohueshme nga joshja e tyre vizuale.
Kështu, këto mbishkrime magjepsëse kaligrafike, të referuara si pseudo-kufike, u shfaqën në forma të ndryshme si aranzhimet me lule ose modele gjeometrike, dhe u integruan në tekstile, veshje të figurave fetare të rangut të lartë si papët dhe kardinalët, dhe struktura të mëdha arkitekturore, thotë Shehabi.
Kaligrafia islame, e cila bashkon qytetërime dhe tradita të ndryshme artistike, ka një histori më të larmishme nga sa pranohet zakonisht.
Duke theksuar se ky art është në fakt produkt i fekondimit ndërkulturor, Akin-Kivanc thotë: “Për të kuptuar me të vërtetë historinë multikulturore dhe të gjallë të kaligrafisë islame, ne duhet të kalojmë përtej kufijve konvencionalë të fushës së historisë së artit dhe të eksplorojmë ndërveprimet e ndryshme sociokulturore dhe fetaro-politike ndërmjet komuniteteve të ndryshme.”
