Petrit Halilaj është një artist vizual kosovar që jeton dhe punon mes Gjermanisë, Kosovës dhe Italisë. Veprat e tij pasqyrojnë identitetin kulturor, kombësinë dhe traumat e luftës, kujtimet personale dhe kolektive. Ai zbulon marrëdhënien e ndërlikuar mes së sotmes dhe së shkuarës me artin e tij. Në vizatimet e tij, ai përdori traumën e ndezur nga lufta.
“Para luftës në Jugosllavi dhe Kosovë, e pashë qiellin si një vend ku krijesa të mëdha do të fluturonin mbi mua dhe do të frymëzonin ëndrrat e mia për jetën që do të vinte; pas luftës, qielli nuk ishte më yjet dhe zogjtë, por edhe një vend i tmerrshëm nga i cili mund të hidhej një bombë dhe të të vriste ose të të lëndonte rëndë”, thotë Petrit Halilaj për TRT Balkan.
Nëse keni përjetuar trauma, atëherë arti – qoftë vizatim, pikturë ose shkrim, mund t’ju ndihmojë t’ia dilni. Petrit Halilaj është simbol i kësaj me veprat e tij të suksesshme.
Arti nuk mund të ndahet nga përvojat e jetuara
Fatkeqësisht, gjatë luftës së Jugosllavisë dhe Kosovës, rreth 3.8 milionë persona u zhvendosën, ose brenda territoreve të ish-Jugosllavisë, ose si refugjatë gjetkë në Evropë. Një prej tyre ishte edhe Petrit Halilaj.
Në vitin 1999, kur Halilaj ishte 13 vjeç, trupat serbë zbarkuan në Kosovë, duke e detyruar atë dhe familjen e tij të iknin në një kamp refugjatësh në Shqipërinë e afërt, ku ai kaloi rreth dy vjet.
“Kam një kujtim të gjallë nga ikja jonë nga Kostërci, vendlindja ime. Burrat tashmë ishin ndarë nga gratë e fëmijët, të cilët u lejuan të iknin. Nuk e dinim se çfarë do të ndodhte me ta. Ne ngarkuam sa më shumë njerëz në traktorin tonë dhe u larguam. Rreth nesh binin bomba”, thotë Halilaj.
“Më kujtohet një djalë i ri, ndoshta një adoleshent, që u godit nga një bombë dhe u plagos shumë rëndë në fytyrë. Në njëfarë mënyre, ai ia doli ta arrinte traktorin dhe të mbijetonte”, shton ai.
Ekspozita e tij e fundit e fuqishme ka të bëjë me 38 vizatime të fëmijërisë që i ka bërë në kampin e refugjatëve Kukës II në Shqipëri gjatë luftës së Kosovës (1998–99), kur ishte trembëdhjetë vjeç. Kjo ekspozitë quhet “Very volcanic over this green feather” (Shumë vullkanike mbi këtë pendë të gjelbër), krijuar për galerinë e artit Tate St Ives, Mbretëria e Bashkuar.
Shkatërrimi i kohës së luftës, shpërngulja e detyruar dhe humbja formësuan karrierën e tij si artist.
“Të gjitha këto përvoja luftarake kanë ndikuar thellë në jetën time dhe arti nuk mund të ndahet nga përvojat e jetuara. Por, kurrë nuk jam përpjekur ta kapërcej këtë traumë duke përdorur artin. Jam përpjekur ta tregoj me anë të veprave të mia”, shprehet Halilaj.
Arti ofron një rrugëdalje kur fjalët dështojnë
Artistët frymëzohen nga përvojat e mira dhe të këqija të jetës; sidomos trauma e luftës është një përvojë që jo të gjithë mund ta durojnë. Megjithatë, ata mund të gjejnë një mënyrë për t’u përballur me sfidat dhe pasiguritë e jetës, sepse arti ofron një rrugëdalje.
“Lufta është pa dyshim një pjesë e rëndësishme e jetës dhe artit tim, sepse fatkeqësisht më është dashur ta kaloj atë. Por, arti ndikohet nga përvoja e jetës në përgjithësi, dhe gjithashtu në kombinim me imagjinatën dhe praktikat e artistëve të tjerë”, thotë Petrit Halilaj.
Ai mendon se është e rëndësishme të përdoret shprehja artistike si një mjet imagjinativ për t’iu përshtatur kushteve në ndryshim, për të zgjidhur problemet, për të ndihmuar për të mbijetuar.
“Gjatë luftës më së shumti doja të bëhesha i padukshëm, ose të zhdukesha për t’u shpëtuar armiqve, ose ndoshta të mundja të shndërrohesha në pulë, zog ose bimë për të mos u shënjestruar. Nuk kam dashur kurrë të jem më i fortë për të qenë në gjendje të vras, por më shumë të transformohem për të qenë në gjendje të arratisem, gjë që mund ta bësh me artin. Ju keni këtë lloj lirie aty”, shtoi ai.
Arti si një dritare krijuese për të bërë pyetje
Veprat e Halilajt shënojnë qartë gjithçka që ai di: trashëgiminë, identitetin dhe shpëtimin. Kjo është arsyeja pse puna e tij ngre pyetje rreth identitetit, traumës dhe origjinës. Ai po vë në dyshim se nga vijmë ne dhe si vijnë kujtimet për të formuar kuptimin tonë për botën përreth nesh.
“Unë e shoh artin si një dritare kreative për të bërë pyetje, jo si një hapësirë për t’i rregulluar gjërat. Arti mundëson hapësira ku imagjinata mund të ketë efekte aq të forta sa realiteti, dhe në këtë aspekt ka një ndikim shërues për disa. Shprehja artistike mund të çlirohet nga të gjitha rregullat e realitetit nga të cilat jemi të kufizuar, për shembull rregullat e fizikës, bie fjala si graviteti”, thotë Halilaj.
Me gjithë këto përvoja, ai është një nga simbolet e ngritura nga Kosova. Ai me karrierën e tij të suksesshme shikon kah e ardhmja, aq sa po merr anekdota nga e kaluara.
Puna e Petrit Halilajt është shfaqur në ekspozita solo në shumë galeri dhe muze në mbarë botën nga Parisi në New York. Ai përfaqësoi Kosovën në Bienalen e 55-të të Venecias në vitin 2013. Iu dha çmimi Mario Merz dhe përmendjen speciale të jurisë në Bienalen e 57-të të Venecias në vitin 2017.
